جەهان‌ئارا خانم، سەرەتای شێعر ژنانە
-رودوس فەیلی (مستەفا بەیگی) 
(جیھان ئارا خانمی پاوەیی) (زاده‌ی: ۱۸۵۹ زایه‌نی دە شار پاوه، ئوستان کرماشان – فه‌وتیاگ ساڵ ۱۹۱۱ زایه‌نی ده شار جوانڕوو، ئوستان کرماشان)، شاعر کوردی‌ویشێگه ک وه شێوه‌زار ئه‌ورامی (گووران) شێعر کوردی وتگه.
جیهانئارا دۆت ملا نه‌شئه‌ت پاوه‌یی، و خوه‌شک ئاغا عنایه‌ت هدایه‌تی (شاعر) و ژن عه‌لی‌‌ئه‌کبه‌ر خان شه‌ره‌ف‌مه‌لکی ئه‌رده‌ڵانی بییه و دۆمای جیا بیین له مێرده ئه‌وه‌ڵیه‌که‌ێ عه‌لی‌‌ئه‌کبه‌ر خان، شوو کرد وه حه‌بیب‌الله خانی ک له کورده‌یل جاف جوانڕوو بی.
ئه‌و خاتوونه، ده لای باوگێ هووکاره‌ی خوه‌نستن بی و ئمجا ده لای ماموستایلێ تر، ده‌رس خوه‌نینه‌ی خوه‌ێ برد وه ره‌سه‌ت.
ئه‌وی هه‌رچه‌ن ده بنه‌‌ماڵه‌یێگ ک مه‌لایه‌تی ده‌ێ باو بییه هاتگه‌سه دی و ئێوه‌ت بییه و ده نام ئه‌وان ده‌رس خوه‌نییه و ره‌وز کردگه باوجی ئاڵنگه‌یل فه‌رهه‌نگ (پیاگ وه زووری) ئه‌ومه و ته‌ئسیر زوان پیاگانه ده بان شێعره‌یله‌ی دیاری نییه و ئه‌گه‌ریش بییه فره که‌مه و وه هه‌ستێگ ژنانه‌وه ئه‌وانه گرتگه‌سه خزمه‌ت خوه‌ێ.
ئه‌گه‌ر ئه‌ڵگه‌ردیمنه ئی پیشینه‌یله دبینیمن ک ده ئه‌یت سه‌فه‌وییه و ده‌وران والیگه‌ری کوردی هووز ئه‌رده‌ڵان، مه‌ستووره خانم ئه‌رده‌ڵانیش، هه‌‌م ده شێعره فارسییه‌یله‌ێ و هه‌‌م ده شێعره کوردییه‌یله‌ێ که‌م تا کوتێ له‌ی‌وا بییه.
ده شێعر فارسی، په‌روین ئێعتسامی چه‌نی چه‌ن ساڵ دوورتر و ئه‌و دۆمای ئه‌وان، شێعر وتگه. ئه‌ویش باوگێ شاعر بییه و بڕێ وتنه ک شێعره‌یله‌ی فره ده ئاڵنگ شێعره‌یله‌ێ باوگێ بینه و بڕێ فره‌تر چگنه‌سه نوا و وتنه ئه‌وانه شێعر باوگێ بینه ک وه نام دۆته‌گه‌ێ بڵاوێیان کردگه.
وه راس و دروو ئی قسه‌یله که‌لمان نییه و کارێ نه‌دیریمن باوجی دپووڕێ یه بویشیمن ک ئه‌وی شێعره‌یله پیاگانه بینه ک یا زوان و زه‌ین و نامتووکێ پیاگانه داشتنه یا ئه‌گه‌ریش ژنانه بینه، لا وه که‌مێ، داڵگانه بینه نه ژنانه، یانێ ژنانۆگی ده نام‌تووک و بانتووکێیان دیاری نییه و هه‌ست داڵگانه ده‌ێیان زقتره‌که.
ده ئی شێعره ک ده پایمان قسه‌یله‌مان دیاریمنه‌ێ دبینیمن ک هه‌رچه‌ن جیهانئارا خانم، ده ئاڵنگ بنه‌ماڵه‌گه‌ێ وه قه‌سه‌م خواردن و ده ئه‌تموسفورێگ مه‌زهه‌بی، ده‌س کردگه‌سه تایا، باوجی جی‌ئه‌ڵ‌جی زوان وه عاشقانه وتن گوشنێ و چمان پرسپکتیڤ خوەێ لە روانگایێگ مەزهەبییەوە ئەڵپلنێ وەر ئەو دیمەنێ لە ئەوین و ئەوینداری.
ئمجا دە لابەیته سێیمەگە‌ێ دی فرەتر دیاێگە خوار و واز دیارێ لە قەسەم خواردن وە ئایەی قورئان و وە جالیێ دیاێ قەسەم وە باڵای نازەنین ئەندامێگ دخوەێ، یانێ عشقێگ زەمینی دنێگە جی قسە و ئەدەبیاتێگ ئاسمانی
وەر ژە ئەوەیش، دە لابەیتە دوێیمەگەێ باسێ مەزهەبی جوور حەڵاڵ و حەرام کردنیش، زەمینی و دەم دەسییەو کردگە و وتگە ک خوەرد و خاو لەێ حەرامە دە بان باڵای دووسەوە.
ئمجا دە لابەیت چوارمیش، هەمجا حەڵاڵ و حرام کردن، پەیوەندی داگە وەرد زەوق شاعری و هەست ژنانەی خوەێ، نە چشتێ یان چیاتێگ دینی.
تا ئێرە دیارە ک ئاڵنگ تەلیمات دینی ک دە نام مەلای جوور باوگێ باو بییە دیارییە هەرچەن ک ئەو چ ئەگەر وەێ ئاگا بییە و چ ئەگەر وەێ ئاگا نەبییە، یە‌کجوورەیلێ دە وەر ئەو وەر ئی زەینییەت باوانییە وساگە و هەپ و هەوڵ داگە ک هەر چشتێ ک ئاسمانییە بکەێگە زەمینی.
تا ئێرە نەوەئاگا بێ ژە کلیل‌وشەیلەی ک گرتگەسە خزمەت زوان شێعری خوەێ و ئی راوسیانە دە وەر ئەو وه‌ر زەێنییەت باوانی خوەێ، دپووڕێ بویشیمن ک زوانێ یا پیاگانە بییە یان لا وە کەمێ ژنانە‌یش نەبییە.
ئمجا لە ئێرەو وەرئەو ئەو لا، یانێ لە لابەیت پەنجمەوە، شاعر دبێگە خوەێو ئەڵگەردێ وە سەر زوان و کلیل‌وشەیل ژنانە.
خوتانن و گلیە کردن و نووڕ کردن و ...، چەپێ لە دووڵێ بڕین، ئێقەرە ژنانە ک ئەر پیاگێگیش هە دە قسە کردنەیلەی رووژینه‌ی خوەێییش لەی‌وا بویشێ، هەمجا بوخت ئەڵەی ددەن و بوختان وەێ دکەن ک ژنانووگی دیرێ. شاعرەگە لە یەو دۆماییش بییەسە ژن پڕ لە ژنانووگی.
)ئەمما تو پەی من نییەنی وە تەنگ(
هە یە ک وە ئەمما، یەر باس ئەڵچپانگە و ئەڕا هام‌ڕێ کردن وه‌ردەم و بەردەنگەی خوەێ، وه‌یجوورە دەس کردگە وەێیەو، زوانێ دە ئێرە، زوان گلیە و ئازایە.
لە هەفت وشە، پەنج لەێیان یەک‌بەشیین، ئەمما ک کەلیمەی سەرەتاییە خوەێ هەرچەن دوبەشە، باوجی چوون ته‌ژدید دیرێ دە بان پیت (م) وەێیەو دیار نییە ک دوبەشە، (نییەنی) هەم ئەو وشەگە دوبەشییەسە ک هەمجا چوون (ی) دە نام‌ڕاسی واژا بییە، هە وە جوور (م) دە (ئەمما) دوبەشی بیینەی زق نییە.
وشەیل لەت لەت و بڕیاگی قسە کردنیش، هن ژنانووگییە ک فرە بەس و پەیوەنی دیرێ وەرد زوان وە گلیە‌ێ گوشانەگە.
دە ئەو لابەیتەگە دی تەواوێ کردگە و فورم زوانی خوەێ بردگە تا وە موولەق، بنووڕن:
)بێ‌ڕەحمی بێ‌ڕەحم، دڵ‌سەنگی دڵ‌سەنگ(
سرنجە بدەن وەێ؛ واژا کردن بێ‌هچان بێ‌ڕەحم و دڵ‌سەنگ، چەنێ رەیین جی کەفتنە و گلیەکەرانەگەی شاعر تەواو داگەسە نیشان.
بوخت کردن وە نەنووڕستن، لە لایەن ژنەیل فرە باوە، حەتتا دە زوان رووژینەی ژنەیل و چوون‌چشتێ خوتەخوت کردن ژن دە مل پیاگە.
پیاگ هە ناز دکیشێگ و دە زوان پیاگانە و شێعر عاشقانە‌ی پیاگانە نازکیشان نیشانەی شێعر پیاگانەسە
)لە چە تووریایتە بکیشم نازت(
لارە نە‌کردن لە ژن، دە شێعر پیاگانە، نیشانەی عشقێگه تەواو لە لایەن پیاگەوە:
)لارە لەێ مەکەن، لارەکیش نییە (چەواشەی ئی ناز ژنەیل کیشانە دە شێعر پیاگانە، ئی زوان و خوتەی جیهانئارا خانمە.
دەو لابەیتەگه‌یش ئی بوخت کردنە وە زوان گلیەی، فرەترەو کردگە؛
)مەیلت چوون جاران، جەی وەر نەمەندەن(
هەر یە ک وتگە تو هەر لە جارانەو مەیلت نەبییە، رەیین دیارە یە قسە و زوان ژنانەیێگە.
مووسیقای نام‌تووک ئی لابەیتە‌یش، وە جی کەفتن قسەیلە و دە دڵ نیشتن ئی گلیەیە هانا ددەێ؛ نزیکی چەن پیت (ج) وەرد (چ) دە وشەیل (چوون) و (جاران) و (جەی)، ئوو واژا بیین (ن) و (م) دە (نەمەندەن)
دەو لابەیتەگە، دە دۆمای یەیش، هەمجا واژا بیین (د) و (م) و (ن) و هامنیشنی (مەندەن) و (مەن) دە (مەعلوومەن) و (کەن دەن)، هەبەشە کردن و لەت لەت بیین وشەیلە، فرە خستگه‌سە وەر چە‌م و فورم و بار مووسیقایی شێعرەگە بردگه‌سە بانتر و لەو لاویشەو ئی کوت کوت کردن کەلیمەیلە هەم وە زوان خوتەخوت ژنانووگی نزیکترە و هەمجا ئایم نەوەئاگا دخەێگە ویر کوت‌کوت کردن خوەێ دە وەێ و شین دە نام پرسەیل ژنانە.
ئمجا دە دۆمابەیتەگە دوارە زوان ئەڵپلنێ و جوورچشتێ دۆمای وارین و تونیان و تێژیان و پەڵتەژیانێ ژنانە، زوو وە فەیلێ ژنانەوە، هە جوور ها ئی هەمگەێ ژنە ک وە دەس خوەیان نییە، جی‌ئەڵ‌جی لە تووریان و لائەڵنەکردن وە دووس، پەڵپڵێ وە لا ئەڵکردن و ئەڵپلیان وەر ئەو دووس و وە زوانەواری و شرین‌زوانی، ئەڕا یە ک دوارە تکە بکەێ دە دڵ دووس و دڵ بوەێ لە ئەوەێ ک خوەێ دزانێ، وە پرسیارییەوە دەس دکەێ وە قسە و وەردەم خوەێ چڕێ ک
(وەر نە؟ یانێ چێش؟)
ئمجا وسەوس نەدکەێ و وە کە‌م تاقەتی و سووەسۆوکیێ ژنانە زوو چڕێ ئەو وەی ( بینایی دیدەم)
چاو، دە کوردیاتی، ئازیزترین ئەندامە ک شاعر، لە ئازیزی دووس وە بینایی دیدە‌ی خوەێ دزانێ و وەیجوورە چڕێگەێ‌وە.
دوارە ئەوی وە (عومر) خوەێ ناسنێ ک بیشێ ئەو هەمگەێ گلیەیە ژنانە بییە نە لە راسی و گیانم ها دە قەی گیان تو و ئەر نەبێگەت گیانم دەرچوو.
دوارە، وتگە (عەزیزم)، هاوردن (عومر) ئوو (عەزیز) دە شوون یەکەری خوەێ عەزیز بیین عومر دخەێگە ویر و یانێ تو خوەت عومر عەزیز منی، هەمجا وە (بەرگۆزیدە) ئەوچڕین دووسەگەێ خواستگە بیشێ تو شییە و ئەڵبژریاگێگیت لە هەر چێ خاسییە ک هەسە.
دۆمای گلیە کردنەیلە، زوو وە پرسیاری کردن، شاعر هاتگە ک دووس بکەێگە وەردەنگ خوەێ، ئمجا ئەڕا یە ک ژن دە عشق ترسنووکە و دخوازێ وە فەداکاری فرە، دڵ دووس بدەێ‌وە تا نەتوورێ و نەچوو و وە تەنیا نەهیلێگەێ وە جی، دیاێ دۆمای پرسیارییەگە، وە چڕین دووس، وە هەرچێگە نام خاس و خاستر و خاسترەکە، خوەێ‌ڕەسنی دکەێ تا خوێن خوەێ دە لای شرینەو بکەێ و ئی لە خوەێ رانین و تووریان و چڕین و مننەت و سنەت ناین و دوارە منەت‌کیشانەیل بێ‌هچان و گوڕ ئەو گوڕە، ئەگه‌ر خوەێ‌شرینەکیێ ژنانە نییە؟ ئەنی چەسە؟
وە‌گەرد یەکتری بخوەنیمنەی وەی روانگاوە:
قەسەم بە ئایەی سی جزمەی کەلام
پەی تۆ خاو و خورد لێم بیەن حەرام
سەوگەند بەو باڵای، نازەنین ئەندام
غەیر جە تۆ زەوقم جە گشت کەس حەرام
ئەمما تۆ پەی من، نیەنی وە تەنگ
بێ ڕەحمی بێ ڕەحم، دڵ سەنگی دڵ سەنگ
مەیلت چوون جاران جەی وەر نەمەندەن
مەعلوومەن ددان کەنیزت کەندەن
وەرنە یانی چێش؟ بینایی دیدەم
عومرم، عەزیزم، هەی بەرگوزیدەم
جەهان‌ئارا خانم، هە وە بوونەی ئی هەمگەی ئوستادییەوە، خوەێ وە رووی هزاران ماموستاسە و متوستەی شێعر ژنانەی کوردییە، کوڵ و کوڵ‌بڕ.
